«Ο δάσκαλος βρίσκει το αληθινό μέσα σε κάθε παιδί και γκρεμίζει το ψεύτικο. Ριζώνει το νέο στη ζωή και ξεριζώνει την ψευτιά. Όχι θεωρίες και λόγια. Γιατί το πλήθος οι δάσκαλοι δε μαθαίνουν στα παιδιά για τη ζωή και την πράξη, αλλά για το σχολείο και τα βιβλία». – Δημήτρης Λιαντίνης

Είναι τόσα τα προβλήματα που θα μπορούσε να αναφέρει κανείς γράφοντας για το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα και την περιπέτεια όλων των εμπλεκόμενων, που δεν ξέρει από πού να αρχίσει. Σοβαρά ζητήματα, όπως η παρακμή του Λυκείου, ο αποκλεισμός των φτωχότερων τάξεων από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή και ανθρώπινο δυναμικό, οι προβληματικές διαδικασίες επιμόρφωσης και δίκαιης αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου, η ανεπάρκεια ως προς την επίτευξη της συνύπαρξης μαθητών με ανόμοιο πολιτισμικό και γλωσσικό υπόβαθρο, συμβάλλουν σε μια ολοκληρωτική αποτυχία του συστήματος να παράγει γνώση και αγάπη για τη γνώση.

Όσο για μας τους πολίτες παθητικά βλέπουμε στην τηλεόραση ή διαβάζουμε στις εφημερίδες για τον εθισμό των νέων στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στο αλκοόλ, στα ναρκωτικά. Διαπιστώνουμε, αγανακτούμε, αφορίζουμε, κατηγορούμε τα νέα ήθη γενικά και αόριστα, την τεχνολογία, τους εμπόρους ναρκωτικών, χωρίς να αναλογιζόμαστε πραγματικά ποιοι είναι, και δε βλέπουμε ότι οι εθισμοί δε δημιουργούνται από μόνοι τους αλλά βρίσκουν έδαφος εκεί που υπάρχει ήδη. Οι εθισμοί αναδύονται ακριβώς εκεί που οι ανάγκες για επικοινωνία, κοινωνικότητα και η επιθυμία για μάθηση και δημιουργική αναζήτηση ματαιώνονται. Δηλαδή στο σπίτι, το σχολείο και την ευρύτερη κοινωνία.

Μιλάμε έχοντας ξεχάσει ότι ο σκοπός της παιδαγωγικής δεν είναι να προσφέρει σωρεία νεκρών γνώσεων, αλλά να διευκολύνει το μαθητή όλων των βαθμίδων στην επιθυμία του να επενδύει με την ψυχή του (και το σώμα του αναμφίβολα) τα αντικείμενα της γνώσης, να μαθαίνει να ανακαλύπτει και να επινοεί. Ο καλός δάσκαλος δεν εκπαιδεύει μόνο – εκπαιδεύεται κι ο ίδιος κι αλλάζει. Γιατί δεν «πρέπει» να υπάρχουν πηγές στην κοινωνία της γνώσης που να μένουν ανεξερεύνητες. Αυτό η παιδαγωγική δεv μπορεί να το κάνει βομβαρδίζοντας το μαθητή με ένα βουνό άχρηστων γνώσεων που δεν ξέρει πώς να σηκώσει (όπως και τις βαριές σχολικές τσάντες που του καταστρέφουν τη σπονδυλική στήλη).

Οι μαθητές που καταφέρνουν να διασώσουν την επιθυμία τους για γνώση και να προχωρήσουν στην ανώτατη εκπαίδευση δεν έχουν άλλο τρόπο παρά μόνο αποστηθίζοντας χιλιάδες άχρηστες πληροφορίες, που πολύ σύντομα θα ξεχάσουν, θυσιάζοντας τον ελεύθερο χρόνο τους και πολλές φορές τη σωματική και ψυχική τους υγεία. Ένα υψηλότατο τίμημα και ένα ανομολόγητο χρέος που επιβάλλουμε στους νέους, το οποίο οφείλουμε να σκεφτούμε σοβαρά.

Όμως τα θέματα ή τα αντικείμενα που διδάσκονται… στην εκπαίδευση «πρέπει πάντα να τα θεωρούμε σαν πέτρες πάνω στις οποίες περνάμε το ρεύμα, το χείμαρρο, και όχι απλώς το περνάμε για να κάνουμε δυνατή τη διδασκαλία ακόμη περισσότερων πραγμάτων, αλλά για να μπορέσουμε να αναπτύξουμε τις ικανότητες μάθησης, ανακάλυψης, εφεύρεσης του παιδιού ή οποιουδήποτε είναι το αντικείμενο της παιδαγωγικής δραστηριότητας. Κάθε παιδαγωγική διαδικασία που δεν αποσκοπεί στην κατά το μέγιστο δυνατό ανάπτυξη της αυτενέργειας των παιδαγωγουμένων είναι κακή. Και κάθε παιδαγωγικό σύστημα που δεν μπορεί να απαντήσει έλλογα στην ενδεχόμενη ερώτηση των παιδαγωγουμένων: γιατί θα έπρεπε να μαθαίνουμε αυτό το πράγμα; Κάθε τέτοιο παιδαγωγικό σύστημα είναι ελαττωματικό». (Κορνήλιος Καστοριάδης)

Το να λύνουμε μια ζωή ασκήσεις είναι σα να βρισκόμαστε στη θέση του παίχτη που συνεχώς προθερμαίνεται, αλλά ποτέ δεν μπαίνει στο γήπεδο να παίξει και τελικά «καίγεται», κατά το κοινώς λεγόμενο.

Για παράδειγμα, ο τρόπος που διδάσκονται τα μαθηματικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση: η συνεχής επίλυση ασκήσεων είναι αδιέξοδο. Όποιος εξασκείται ή προπονείται πρέπει κάποτε να κάνει κάτι δημιουργικό με αυτό που έμαθε, να επιλύσει δηλαδή κάποια προβλήματα είτε πραγματικά είτε επιστημονικά. Το να λύνουμε μια ζωή ασκήσεις είναι σα να βρισκόμαστε στη θέση του παίχτη που συνεχώς προθερμαίνεται, αλλά ποτέ δεν μπαίνει στο γήπεδο να παίξει και τελικά «καίγεται», κατά το κοινώς λεγόμενο.

Στο σχολείο ετοιμάζουμε ανθρώπους μιας χρήσης. Η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων θα εδραιώσει αυτή την κατάσταση και θα την επεκτείνει σε όλες τις βαθμίδες. Γενικά, δεν μπορούμε να περιμένουμε παρά μόνο επιμέρους μεταρρυθμίσεις και καμία ουσιαστική αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα από κυβερνήσεις που υπηρετούν την εξειδίκευση και το κέρδος, γιατί θέλουν να ετοιμάσουν πειθήνια στελέχη πολυεθνικών εταιριών. Θα πρέπει εμείς οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να ασκήσουμε πίεση από κάτω, να θέσουμε υπό αμφισβήτηση το ρόλο μας και να τοποθετηθούμε με πιο αυτόνομο τρόπο απέναντι στους νέους, αντλώντας δύναμη από τον ίδιο μας τον εαυτό και την αγάπη μας για τη νέα γενιά. (Το κράτος θεωρεί περιττούς τους ειδικούς στις επιστήμες της ψυχής και της κοινωνίας, καταδικάζοντάς τους στην ανεργία, ενώ η βοήθειά τους θα ήταν πολύτιμη).

Θα μπορούσαμε να αρχίσουμε προωθώντας έναν αυθεντικό διάλογο μέσα στην τάξη, εγκαταλείποντας τις προκαταλήψεις και τη ρουτίνα, αναμορφώνοντας και εξανθρωπίζοντας το περιεχόμενο της δουλειάς μας. Κάτι ανάλογο θα μπορούσαμε να κάνουμε και στους κόλπους της οικογένειας, αν δε θέλουμε μετά να κλαίμε πάνω από το ήδη χυμένο γάλα. Δεν ξέρουμε άλλωστε πώς θα «συμπεριφερθεί» η επόμενη γενιά των 700 ευρώ!

Τα κηρύγματα, οι υπερβολικές απαγορεύσεις, τα παράπονα, οι απειλές για αντίποινα και οι δυσοίωνες προφητείες, αλλά και οι προσωπικές μας κρίσεις και απόψεις, δεν έχουν κανένα θετικό αποτέλεσμα και διαταράσσουν την παιδαγωγική σχέση. Είμαι σίγουρη ότι οι νέοι τα βαριούνται όλα αυτά. Οι μεγαλύτεροι ξέρουμε ήδη, πως αληθινό είναι μόνο ό,τι ανακαλύψαμε μόνοι μας. Είναι πράγματι πολύ δύσκολο στο σημερινό σχολείο –αυτό το ξέρουν καλά οι εκπαιδευτικοί που ζουν υπό την πίεση να ολοκληρώσουν την ύλη, να βάλουν διαγωνίσματα, να παραδώσουν βαθμολογίες– να δημιουργήσεις και να εξασφαλίσεις σταδιακά μέσα στην τάξη ένα πλαίσιο αποδοχής και ενδιαφέροντος. Όμως αξίζει τον κόπο να προσπαθεί κανείς, επειδή η διαδικασία αυτή δίνει αυξημένες δυνατότητες ωρίμανσης στους μαθητές αλλά και σε μας τους ίδιους. Γιατί οι νέοι, εκτός από την «προκλητικότητα» που απευθύνεται στην αυθεντικότητά μας, έχουν συναρπαστική και διεγερτική σκέψη, νέα και φρέσκα αισθήματα και ιδέες, οι οποίες μπορούν να μας διδάξουν πώς να βλέπουμε τον κόσμο με καινούργια μάτια.

Η επιδίωξη του κέρδους ως απόλυτη προτεραιότητα στη ζωή των ανθρώπων και η ασυνείδητη ταύτιση με το δίκαιο του δυνατού έχουν απαξιώσει στην εκπαίδευση όλες αυτές τις αρετές που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να καλλιεργεί, δηλαδή την αξιοπρέπεια, την τιμιότητα, την εμπιστοσύνη, τη γενναιοδωρία, την αίσθηση του κοινού καλού, τη δικαιοσύνη – αυτές τις αρετές που ο Καστοριάδης αποκαλεί «πολιτιστικά κοιτάσματα». Πρέπει λοιπόν να εκπαιδεύσουμε μια γενιά όχι εγωκεντρικών καταναλωτών, αλλά ικανή να αντισταθεί ριζικά σε αυτή τη λογική και να ανακτήσει με τη σειρά της –και με δημιουργίες που θα τις βιώνει ως δικές της– το ιδεώδες μιας ανθρώπινης κοινωνίας.

Απόψεις

Δέσποινα Χρυσοστομίδου, μητέρα

Είμαι μητέρα δύο παιδιών, εννέα και δεκατριών χρονών, και δεν μπορώ παρά να κάνω συγκρίσεις μεταξύ της σχολικής τους εκπαίδευσης κι αυτής που δέχτηκα εγώ όταν ήμουν μαθήτρια στο ε εξωτερικό. Η απογοήτευσή μου είναι μεγάλη. Τι μπορείς να πεις όταν οι δάσκαλοι μαθαίνουν τα καινούργια βιβλία την ώρα που τα διδάσκουν, όταν δεν υπάρχει συνοχή και αλληλουχία της ύλης και ομαλή μετάβαση από το δημοτικό στο γυμνάσιο, όταν δεν υπάρχει υποδομή, όταν όλα είναι θεωρία και καθόλου πράξη, όταν οι μαθητές πηγαίνουν στα φροντιστήρια το απόγευμα για να μάθουν αυτά που δεν μπόρεσαν να καταλάβουν το πρωί. Όταν ο δάσκαλος δεν έχει πάθος με τη δουλειά του, όταν, όταν… Δυστυχώς ο κατάλογος είναι πολύ μακρύς και το μόνο θετικό είναι ο «ηρωισμός», η θετική ενέργεια και η καλή διάθεση ορισμένων γραφικών πλέον εκπαιδευτικών.

Ραφαήλ Πολλάλης, μαθητής

Είμαι δώδεκα χρονών και τέλειωσα την έκτη δημοτικού. Τώρα θα πάω στην πρώτη γυμνασίου και είμαι χαρούμενος που θα κάνω νέους φίλους, αλλά και λυπημένος που θα έχω περισσότερα και δυσκολότερα σχολικά και εξωσχολικά μαθήματα. Θα έχω λιγότερο χρόνο να βρίσκομαι με τους φίλους μου και να παίζω, σε αντίθεση με το δημοτικό που ήταν καλύτερα. Με προβληματίζει που οι καθηγητές θα είναι πιο αυστηροί και απαιτητικοί κι εγώ θα χάσω την ανεμελιά μου και θα πρέπει να γίνω πιο προσεκτικός και σοβαρός.

Μαρκέλλα Νικάκη, εκπαιδευτικός

Συλλέκτης εμπειριών, αφού ως εκπαιδευτικός έχω περάσει πάνω από 15 σχολεία λόγω ωρομίσθιων συμβάσεων – πληγή του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, με συγκινήσεις αλλά και απογοητεύσεις. Ως απόσταγμα, θεωρώ ότι υπάρχει τόση εμφανής προβληματικότητα στο σύστημα παιδείας που αντανακλάται πρωτίστως στους μαθητές, οι οποίοι απαξιώνουν το θεσμό του σχολείου και απομυθοποιούν το ρόλο του εκπαιδευτικού – παιδαγωγού, είτε γιατί αρκετοί εκπαιδευτικοί δυστυχώς λειτουργούν με νοοτροπία δημοσίου υπάλληλου ή γιατί τα αναλυτικά προγράμματα δεν είναι συμβατά με τις σύγχρονες ανάγκες, καθιστώντας έτσι την παραπαιδεία βασικό φορέα μάθησης. Πέρα απ’ αυτά όμως, οσμώσεις γίνονται, διάθεση για κάτι ουσιαστικό υπάρχει από πολλούς από εμάς και γι’ αυτό ακόμη ελπίζω.

Έλενα Λειβαδίτη, φοιτήτρια

Μπορεί να πέτυχα στη Γαλλική Φιλολογία, όμως κοιτάζοντας ένα χρόνο πίσω ακόμη αγχώνομαι. Θυμάμαι τα βάρβαρα ωράρια, την έλλειψη ξεκούρασης και ελεύθερου χρόνου, την ψυχολογική μου κατάσταση που έμοιαζε με ασανσέρ. Τελικά τα κατάφερα και πέτυχα στη σχολή που ήθελα κι ας είναι το μέλλον αβέβαιο μπροστά μου κι η επαγγελματική αποκατάσταση φαντάζει μακρινή και άπιαστη. Το εκπαιδευτικό σύστημα, βλέπετε, προωθεί την εξειδίκευση και τα κλισέ επαγγέλματα και είναι παράτολμο να ξεφεύγει κανείς από την αγέλη. Όμως μόνο αν ακολουθείς την κλίση σου γίνεσαι πραγματικά ευτυχισμένος και γι’ αυτό δε μετανιώνω.