Δάσκαλος του social design

Γραφίστας, σινεφίλ, άνθρωπος της τζαζ, art director σε περιοδικά και εφημερίδες, σχεδίασε βιβλία, εκθέσεις, πόστερ ταινιών, διαφημίσεις, λογότυπα, γραμματοσειρές, εξώφυλλα δίσκων και αφίσες με κοινωνικά μηνύματα. Θεωρείται, και είναι ο αναμφισβήτητος δημιουργός ενός ολόδικου του, «καθαρού» στυλ.
Γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1948. Σπούδασε Καλές Τέχνες και Graphic Design. Κατά το διάστημα 1976-1985 ήταν Καλλιτεχνικός Διευθυντής στη δισκογραφική εταιρεία ΕΜΙ, ενώ από το 1986 έως το 1990 διετέλεσε Καλλιτεχνικός Διευθυντής στο περιοδικό Ταχυδρόμος. Σχεδίασε πολλά περιοδικά (“ΤΖΑΖ”, “Δίφωνο”, “Jazz & Tzαz”, “Ποντίκι Art” κ.α.). Είναι μέλος της εταιρείας Cannibal Fonts και ιδρυτής του Espresso Studio. Από το 1986 συμμετέχει στις κυριότερες Biennale αφίσας και design σε χώρες της Ευρώπης. To 2008 ανασχεδίασε για την εφημερίδα “Ελευθεροτυπία” το ένθετο “Βιβλιοθήκη” και το περιοδικό της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας “7”. Ως γραφίστας και μέλος της Alliance Graphique Internationale, από το 2004, είναι ο εμπνευστής και πρωτεργάτης των σκίτσων κοινωνικής καταγγελίας και ευαισθητοποίησης (Social Design). Από το 2005 μέχρι σήμερα σχεδίασε 115 αφίσες σχολιασμού κοινωνικών θεμάτων για το περιοδικό “Γαλέρα”. Το σύνολο τους αναρτήθηκε στο διαδίκτυο, δημοσιεύτηκε σε εφημερίδες, περιοδικά, και αποτέλεσαν το υλικό εκθέσεων. Ο Δημήτρης Αρβανίτης υπήρξε υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος στο ψηφοδέλτιο της Ε. Πορτάλιου και της «Ανοιχτής Πόλης» στον Δήμο Αθηναίων το 2010.

Γραφίστας από κούνια;

Όταν έφυγα από τη Χαλκίδα τα πράγματα ήταν ακόμα κάπως συγκεχυμένα για μένα. Βέβαια, κατά ένα μεγάλο ποσοστό είχα αποφασίσει ότι αυτό που με συγκινούσε, ήταν η αφίσα. Πριν όμως ασχοληθείς με τη γραφιστική δεν πολυφαντάζεσαι ούτε τον τρόπο με τον οποίο γίνεται, ούτε τίποτα από όλα αυτά. Πέρασα στην Καλών Τεχνών, παρακολούθησα το τμήμα του Νίκου Νικολάου, αλλά μετά πήγα φαντάρος και σηκώθηκα κι έφυγα. Είχα τη δυνατότητα να πάω και στο εξωτερικό, στις Βρυξέλλες, όπου έμεναν κάτι συγγενείς μου. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η πρόσβαση στην πληροφορία που υπάρχει σήμερα. Η μόνη επαφή που μπορούσες να έχεις, ας πούμε, ήταν μέσω κάποιου περιοδικού που μπορεί να έπεφτε στα χέρια σου και να έλεγες, “να, στην Πολωνία κάτι συμβαίνει!”.

Γιατί στην Πολωνία συνέβαινε ενώ στην Ελλάδα όχι;

Η βάση για την πολύ καλή δουλειά που γινόταν στην Πολωνία, στηριζόταν στο πολύ καλό θέατρο. Οι καταπληκτικές αφίσες των Πολωνών αφορούν κυρίως στο θέατρο. Εκείνη την εποχή στην Ελλάδα δεν γίνονταν και πολλά πράγματα. Ήρθε και η τηλεόραση η οποία τα ανέτρεψε όλα. Άρχισε όμως μετά τη μεταπολίτευση να εξελίσσεται ο χώρος του ντιζάιν και της επικοινωνίας. Άρχισαν να έρχονται οι πολυεθνικές στην Ελλάδα, δημιουργήθηκαν διαφημιστικές εταιρείες, ή οι μεγάλες που υπήρχαν έγιναν ακόμα πιο ισχυρές, στηρίχτηκαν στο knowhow, εταιρείες σαν την ΑΔΕΛ, ή τον ΑΛΕΚΤΟΡΑ, ή τη ΔΔ του Νίκου Δήμου, έγιναν σχολεία γραφιστικής. Από την άλλη δημιούργησαν τμήματα Marketing τα οποία έθεταν τους όρους της νέας γραφιστικής… Το Marketing νομίζει ότι σχεδιάζει, ενώ παλιά δεν ήταν έτσι. Όπως έχει πει Μιχάλης Κατζουράκης, «εμείς ήμασταν πολύ τυχεροί, γιατί μιλούσαμε με τους ίδιους τους πελάτες και όχι με υπεύθυνους τμημάτων Marketing. Τώρα είναι ελάχιστοι αυτοί που είναι πρόθυμοι να σε ακούσουν οι ίδιοι και σε παραπέμπουν σε γραφεικράτες».
Κάθε μάτι που βλέπει τα πράγματα, τα βλέπει τελείως διαφορετικά, για αυτό και εγώ δεν πιστεύω αυτό που έλεγαν «δημιουργικές ομάδες» στη διαφήμιση, ότι ήταν οι σκεπτόμενοι και οι υπόλοιποι βγάζανε τη λάντζα. Ας πούμε ότι ένας γραφίστας σχεδιάζει εξώφυλλα βιβλίων. Είναι υποχρεωμένος να κάνει μάρκετινγκ, να παρακολουθεί την εικόνα της αγοράς. Όχι για να την ακολουθήσει, αλλά για να προτείνει ιδέες. Όταν δούλευα με εκδοτικούς οίκους, πήγαινα κάθε Παρασκευή απόγευμα στα βιβλιοπωλεία για να κάνω έρευνα. Να βλέπω τι γίνεται, τι τάσεις υπάρχουν. Μέσα στον ορυμαγδό των σκατών, πολλά πράγματα που έχουν μία σπίθα ιδέας για κάτι, τραβάνε.
Σήμερα υπάρχει πια ένας κόσμος, ο οποίος έχει αρχίσει να καταλαβαίνει. Δεν μπορεί να σου γράψει και δοκίμιο για το ντιζάιν, αλλά το αποδέχεται ως κάτι αναγκαίο για να υπάρχει.

Κατηγορούν τους γραφίστες ότι λένε «ζωγραφιστά ψέμματα».

Κυρίως υπάρχει ένα πρόβλημα με τις συσκευασίες των προϊόντων που προσπαθούν να πουλήσουν φούμαρα και όχι αξιοπιστία. Παλιά, στα μπακάλικα, τα προϊόντα δεν ήσαν μέσα σε συσκευασίες, τα είχαν σε τσουβάλια. Στις φακές π.χ. ή στα φασόλια, πάνω σε ένα χάρτινο ταμπελάκι έγραφε: «ΦΑΚΕΣ, ΒΡΑΣΤΕΡΕΣ ΘΗΒΩΝ» και την τιμή. Αν το «βραστερές» δεν ήταν αληθινό, θα πήγαινε την επόμενη φορά η μάνα μου να ξαναπάρει; Αυτό πούλαγε ο μπακάλης τότε. Η Βρετανική «σχολή» ακολουθεί συγκεκριμένη δεοντολογία στον σχεδιασμό της συσκευασίας. Δεν υπάρχουν υπερβολές που μπορεί να βλάψουν τον καταναλωτή. Όλα είναι απλά και καθαρά. Εδώ ο καθένας προσπαθεί να πουλήσει μπερδεύοντας τον καταναλωτή.

Πώς θα είναι η αφίσα στο μέλλον;

Δεν ξέρω να απαντήσω, γιατί δεν το έχω δει. Φαντάζομαι ότι αυτό που θα κάνει η αφίσα στο μέλλον, θα είναι να φύγει από τις δύο διαστάσεις της, να φύγει από το ύψος – πλάτος του χαρτιού και να γίνει μια εικόνα που μπορεί να τη βλέπεις παντού και να προβάλλεται παντού. Μπορεί το φωτεινό φανάρι που υποδέχεται ένα χαρτί από πίσω και το οποίο το θεωρώ και γελοίο, να μην προβάλει τι παίζει τώρα η Λυρική, αλλά να έχει ένα απόπασμα από το έργο που παίζεται. Άρα δεν μπορεί να μένεις κολλημένος σε ένα μέσο που έχει πεθάνει. Η ψηφιοποίηση είναι η μόνη μεγάλη επανάσταση που έγινε στο χώρο του ντιζάιν μετά την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου. Δεν υπήρξε άλλη. Όλα τα υπόλοιπα ήταν μηχανικές βελτιώσεις. Φαντάζομαι λοιπόν άυλες αφίσες να πλανάρουν στο στερέωμα κινούμενες διαρκώς και καταργώντας τα όριά τους.

Πώς βλέπετε τους γραφίστες σήμερα;

Αν εννοείς τους Έλληνες γραφίστες, τους βρίσκω ενημερωμένους και πολλούς από αυτούς ταλαντούχους. Πολλοί βέβαια φλερτάρουν με το κυρίαρχο ρεύμα, το mainstream. Προσπαθούν να μην ξεφύγει ο ένας από τον άλλο, δεν μπορούν να καταλάβουν ότι η ανατροπή κάνει τη διαφορά. Ο σωστός γραφίστας προβοκάρει την ίδια του τη δουλειά, τον ίδιο του τον εαυτό, δεν κόπτεται να είναι αναγνωρίσιμος. Δεν υπάρχει μοντέλο καλού γραφίστα, μόνο οι σκιτσογράφοι επιδιώκουν να είναι ευδιάκριτο το στυλ τους. Αλλά βέβαια κάνουν άλλη δουλειά από αυτήν του γραφίστα. Ο γραφίστας είναι συνθέτης πραγμάτων. Μπορεί να χρησιμοποιήσει τα σκίτσα ενός εικονογράφου, τις ζωγραφιές ενός Μυταρά και να ολοκληρώσει μια εργασία. Αν έχεις ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα ως γραφίστας, αυτό μπορεί να το καταλάβει μόνο κάποιος υποψιασμένος, μόνο ένας συνάδελφος. Οι νέοι έχουν δημιουργικότητα, έχουν σημερινες εμπνεύσεις, έχουν να δώσουν νέα πράγματα και να σχεδιάσουν το μέλλον που τους ανήκει.
Αν μου πρότειναν τώρα να διδάξω σε σχολείο γραφιστικής, θα ωθούσα τα παιδιά να κάνουν πράγματα που δε θα τολμούσαν να διανοηθούν ότι θα μπορούσαν να κάνουν. Ανατροπές! Γιατί είναι ο μόνος χώρος, ο σπουδαστικός, που μπορείς να κάνεις έρευνα και πείραμα. Αργότερα στο επάγγελμα, αρχίζεις τους συμβιβασμούς. Εάν δεν ανατρέψεις για να προκύψει το νέο, αυτό που δεν μπορείς να το ξέρεις, πως θα μάθεις να δαμάζεις τις συμπτώσεις;
Είδα τις προάλλες ένα πολύ ωραίο λογότυπο για τις ανθρώπες ιδιαιτερότητες ως επιλογές. Ενθουσιάστηκα και έψαξα να βρω ποιος το έκανε. Βρήκα ότι το έκανε ένας νέος γραφίστας που ζει και εργάζεται στην Κατερίνη. Τρελάθηκα. Είπα, ευτυχώς, που σιγά σιγά οι μητροπόλεις παύουν να ισχύουν και αρχίζουν οι μικρές πόλεις να αναπτύσσουν και τον πολιτισμό και την αισθητική τους.

Η διάχυτη κακογουστιά είναι κάτι το οποίο υπάρχει ως «δεδικασμένο» θα έλεγα, και κανείς το ακολουθεί χωρίς ποτέ να αντιληφθεί τι ακριβώς γίνεται.

Υπάρχει μια γενικότερη κακογουστιά. Πώς μπορεί να αντιδράσει σε αυτή ένας γραφίστας;

Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να κάνεις την ανατροπή, απλώς οι ίδιοι οι γραφίστες καμιά φορά από ανασφάλεια δεν το καταλαβαίνουν. Εστιάζουν σε ανούσια πράγματα. Θα έπρεπε κανονικά ήδη οι πελάτες να απαιτούν περισσότερα πράγματα από τους γραφίστες, να αντλούν από τη γνώση τους το καλύτερο. Η διάχυτη κακογουστιά είναι κάτι το οποίο υπάρχει ως «δεδικασμένο» θα έλεγα, και κανείς το ακολουθεί χωρίς ποτέ να αντιληφθεί τι ακριβώς γίνεται. Πως ξεχωρίζουν τα άξια από τα ευτελή. Δε χρειάζεται να γεμίσεις μία αφίσα με λογότυπα χορηγών, υποτιμώντας την ίδια την πληροφορία μιας πρόσκλησης για κάποια εκδήλωση. Δεν μπορείς να πιστεύεις ότι έχοντας ένα υπολογιστή μπορείς να εξελιχθείς σε σπουδαίο γραφίστα. Οι μηχανές είναι χρήσιμα και αποδοτικά εργαλεία στα χέρια ειδικών, όμως.

Και μετά η “αφίσα – μουτζούρα” να μπει σε ένα τοίχο γεμάτο μουτζούρες γκράφιτι…

Δεν μπορώ να αποδεχτώ τη ρύπανση του αστικού τοπίου με τα δήθεν γκράφιτι και τις μουτζούρες. Αν βρεθείς στους προαύλιους χώρους της Σχολής Καλών Τεχνών, σε πιάνει η ψυχή σου από τα γκράφιτι. Όπως ο θόρυβος, έτσι και η εικονορρύπανση, είναι ασθένειες για τον άνθρωπο. Θεωρώ ότι πλέον έχει καταντήσει έγκλημα για το αστικό τοπίο να βλέπεις σπίτια μουτζουρωμένα με σπρέι. Φτάνω και αναρωτιέμαι, δηλαδή, τι ωθεί αυτά τα παιδιά; Μία διάθεση για καταστροφή, μία εναντίωση επειδή δεν περνάνε καλά, μήπως πιστεύουν ότι είναι καλλιτέχνες που πρέπει να εκφραστούν και έχουν δικαίωμα να το κάνουν, όπως εγώ βγάζω μια αφίσα, την οποία θεωρώ «καλλιτεχνική»;
Όταν βάφουν τον τοίχο μου, για παράδειγμα, στην ουσία ασκούν μια βία όχι μονο σε μένα αλλά και σε όσους βλέπουν τον τοίχο. Φυσικά αυτό είναι αποτέλεσμα μιας γενικότερης βίας που υπάρχει διάχυτη στην πραγματικότητα κι αυτό είναι κάτι που πρέπει να διερευνήσουμε. Είναι σαν αυτόν που παρκάρει σε διάβαση των ΑΜΕΑ. Ή σαν αυτόν που κατουράει σε μια γωνία το βράδυ, σίγουρος ότι δεν τον βλέπει κανείς. Υπάρχουν νέοι καλλιτέχνες που σχεδιάζουν γκράφιτι αξιώσεων, που κάνουν street art και καταπληκτικά πράγματα κι όμως βλέπω συχνά αυτά τα έργα μουτζουρωμένα από άλλους. Φαίνεται ότι υπάρχει μια κουλτούρα πιτσιρικάδων που θεωρούν ότι μεγάλωσαν, έμαθαν να δένουν τα κορδόνια τους και να καβαλάνε ποδήλατο, παίρνουν ένα σπρέι στα χέρια και βάφουν οπουδήποτε υπάρχει χώρος. Αυτά πρέπει να τελειώνουν όμως κάποια στιγμή. Αντιμετωπίζω μεγάλη δυσκολία να αναφέρομαι στο φαινόμενο αυτό, γιατί μπορεί να φανεί ότι μεγαλώνοντας, γίνομαι συντηρητικός, αλλά δεν είναι αυτό. Την όμορφη και αυθεντική τέχνη την διακρίνεις εύκολα και με χαρά την αποδέχεσαι. Υπάρχουν παιδιά που πουλάνε την τέχνη τους για να εισπράξουν έσοδα για τα υλικά τους και να ζωγραφίσουν τους τοίχους ενός σχολείου σε υποβαθμισμένη γειτονιά της Αθήνας. Αυτές όμως τις ενέργειες κανένα μέσο επικοινωνίας δεν τις προβάλλει.

Πόσο εύκολο είναι ακόμα και για έναν καλό street artist ή για ένα γραφίστα να πουλήσουν τη δουλειά τους; Εσείς δουλέψατε για πολλά χρόνια χωρίς επιταγές…

Εμείς ζήσαμε και χρυσές εποχές. Όταν έκανα ραδιόφωνο, στις αρχές του ΄80, έκανα μια εκπομπή για τη τζαζ με την ομάδα του περιοδικού ΤΖΑΖ στην ΕΡΤ. Τα χρήματα δεν ήταν πολλά, αλλά ήμασταν υποχρεωμένοι να πηγαίνουμε κάθε εβδομάδα στο λογιστήριο, να κόβουμε το δελτίο παροχής και να πληρωνόμαστε επιτόπου! Έζησα –σαν επαγγελματίας– αρκετά χρόνια χωρίς μεταχρονολογημένη επιταγή. Έπαιρνα την επιταγή από τον πελάτη και την εξαργύρωνα αμέσως. Το χάλι της μεταχρονολογημένης επιταγής το πρωτοσυναντήσαμε με την κάθοδο των πολυεθνικών. Μετά έγινε καθεστώς. Νομίζω ότι πλέον είναι σχεδόν ακατόρθωτο να ασκήσουν με αξιοπρέπεια το επάγγελμά τους οι νέοι συνάδελφοι. Οι λόγοι είναι πολλοί. Τώρα η κρίση προσθέτει συνεχώς προβλήματα. Χρειάζονται ανατροπές. Να πάρουν τη ζωή τους στα δικά τους χέρια.

Και κάπως έτσι εκπαιδευτήκαμε στο να τρώμε από αυτά που δεν έχουμε;

Γι’ αυτό το χάλι που βιώνουμε σήμερα δε φταίει μόνο ότι σπαταλήσαμε χρήματα. Έγινε μια πάρα πολύ κακή διαχείριση από το πολιτικό κατεστημένο σε βάρος της κοινωνικής ζωής, σε βάρος των εργαζομένων. Όταν δεν γαλουχείς ανθρώπους να γνωρίζουν μέχρι πού πρέπει να είναι τα όριά τους, πώς πρέπει να γίνονται τα πράγματα, φτάνεις σε αυτό το σημείο. Στην παιδεία μας, δεν διδάσκουμε επαγγελματικό προσανατολισμό, έξω είναι μάθημα και μάλιστα από τα σημαντικότερα. Σήμερα τα παιδιά μας είναι τα πρώτα και μεγάλα θύματα της κρίσης γιατί θίγεται η παιδεία. Τα δυο παιδιά μου που είναι μαθητές δεν διδάσκονται καλλιτεχνικά, δεν κάνουν γυμναστική. Τα βασικά μαθήματα της αρχαίας παιδείας φεύγουν από τη μέση. Είναι απίστευτο αυτό που συμβαίνει. Και φυσικά θα υπάρξει πολιτισμικός εξανδραποδισμός. Δεν υπάρχει τίποτα, δεν σχεδιάζεται τίποτα και συνεχώς χάνουμε το μέτρο.

Όπως ο θόρυβος, έτσι και η εικονορρύπανση, είναι ασθένειες για τον άνθρωπο.

Το τελευταίο διάστημα ασχολείστε και με την πολιτική;

Πάντα είχα μια σχέση με την πολιτική, όπως πρέπει να έχει κάθε ενεργός πολίτης. Σήμερα στην Ελλάδα δεν μπορείς να μιλάς για μεσαίο χώρο στην πολιτική, Δεν γίνεται να υπάρξει σαφής διαχωρισμός από τη βασική ιδεολογία, όταν προτείνεις κάτι «με ολίγη». Κεντροδεξιά ή κεντροαριστερά όπως συνηθίζουν να λένε. Οι ιδεολογίες κλείνουν ή προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Τα υπόλοιπα αποτελούν υπεκφυγές. Πάντα υπάρχουν δυο άξονες. Οι εκμεταλλευτές και οι εκμεταλλευόμενοι. Τα ενδιάμεσα, «είμαι λίγο καλός εργοδότης» και «είμαι λίγο καλός υπάλληλος», τι είναι; Ποιες είναι οι υποχρεώσεις των πολιτών και ποια είναι και τα δικαιώματά τους, τα οποία καταργούνται συνεχώς; Και δεν μπορείς να μιλήσεις για μεσαίο χώρο.
Για αυτό, λοιπόν, η ενασχόλησή μου με την πολιτική, γιατί έχω μία σχέση με την αριστερά. Πιστεύω ότι ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας μας το έχει γράψει η Αριστερά. Μεγάλωσα σε μία δημοκρατική οικογένεια, αλλά δεν μπορούσα να φανταστώ ότι εν καιρώ δημοκρατίας, με διακυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου, θα μπορούσαν ανα πάσα στιγμή να εκτελέσουν κάποιον για τις ιδέες του. Εννοώ ότι το 1965 υπήρχαν πολιτικοί κρατούμενοι καταδικασμένοι ακόμα και σε ισόβια.
Διαφωνώ και με τα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ που βγαίνουν στα πρωινάδικα γιατί εκεί δεν προάγεται η διαλεκτική. Δεν υπάρχει διάλογος. Δεν φταίει μόνο η κακή εκφορά του λόγου ενός από τους δύο. Υπάρχει και η άρνηση να ακούσει κάποιος τον συνομιλητή του. Νομίζω ότι η Αριστερά πρέπει να είναι υπεράνω, να χρησιμοποιήσει άλλους τρόπους, να μη δίνει δικαιώματα σε όλους αυτούς τους πρωινούς τύπους της επικοινωνίας, όπου όλοι «γκαρίζουν» κι όποιος φωνάξει περισσότερο θεωρεί ότι έχει και το δίκιο με το μέρος του. Θέλω να πω ότι πρέπει να είμαστε και εκλεκτικιστές, πρέπει να είμαστε a la carte με κάποια πράγματα. Μην ξεχνάμε ότι διανύουμε τον 21ο αιώνα και η Αριστερά ακόμα βασίζεται σε ένα τίμιο παρελθόν που είχε πριν από 60 χρόνια. Αυτό που οφείλουμε να αναγνωρίσουμε σήμερα στην Αριστερά, είναι ότι κανένας άλλος πολιτικός σχηματισμός δεν κάνει ευθεία αυτοκριτική μέσα από τις εφημερίδες του. Το λάθος του ΚΚΕ είναι ότι δεν κατάλαβε ποτέ ότι δεν μπορεί ο σημερινός αριστερός να απολογείται για τα λάθη του υπαρκτού σοσιαλισμού. Αν οι ιδεολογίες δεν γίνουν τόσο απλές, ώστε να καταλαβαίνουμε πού υπάρχουν τα άκρα των αντιπαραθέσεων σε μία εποχή καπιταλισμού, ο οποίος βρίσκεται στα τελευταία του και χτυπάει με την ουρά σαν το σαλάχι, αν δεν καταλάβουν ότι δεν μπορεί να παίζεις με μια πολιτική κομψότητα απέναντι σε μια πολιτική χυδαιότητα, τότε τι να πεις στα παιδιά; Τα τελευταία τριάντα χρόνια επιδιώξαμε μια άνεση και μια επιπλαστη ευμάρια, όπως αποδείχθηκε. Μεγαλώσαμε και αναθρέψαμε τα παιδιά μας μέσα σε μια φούσκα. Και αποτέλεσμα ήταν να μεγαλώσουν μια, ή δυο γενιές απολιτίκ και τώρα τους ρίχνουμε ευθύνες, ενώ εμείς πρέπει να αποδεχθούμε τα λάθη μας. Τα παιδιά, οι νέοι δεν πρόλαβαν να αμφισβητήσουν, τίποτα δεν πρόλαβαν. Τα μεγαλώσαμε με μία, κατά βάση, ιδιωτική εκπαίδευση (δε μιλάω για παιδεία) και τώρα τα φτάσαμε πτυχιούχους να δουλεύουν για 200 ευρώ και με μία ανεργία στο 66%. Τα παιδιά φταίνε; Οι γονείς φταίμε. Θεωρούμε ότι είμαστε γνώστες παντός επιστητού, την τύφλα στα μάτια μας.

Ποια είναι η θέση σας απέναντι στο φαινόμενο του ρατσισμού;

Μεγάλωσα σε μια Χαλκίδα όπου η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου από το 1840 ήταν πολύ έντονη, ήταν αφομοιωμένοι, συνυπήρξαμε αρμονικότατα, δεν υπήρχαν διαφορές κανενός τύπου. Φαντάσου ότι πηγαίναμε με το σχολείο για να τιμήσουμε Εβραίο αξιωματικό, ήρωα του ελληνικού στρατού και θύμα του πολέμου. Τι να πω εγώ για τις φυλετικές διαφορές; Είναι σα να με καλέσουν σε πάνελ την ημέρα της ισότητας των φύλων να μιλήσω για την ισότητα. Την δεδομένη! Τι να πω; Ότι είναι μεγαλόκαρδες οι γυναίκες που δέχονται να είναι ισότιμες με εμάς; Στη γειτονιά που μένω, τα παιδιά μου πάνε σε δημόσιο σχολείο και συνυπάρχουν με παιδιά από την Αλβανία. Έχουμε βαφτίσει κάποια απο αυτά. Οι σχέσεις όλων των κοτοίκων της περιοχής είναι άριστες. Τα παιδιά κάνουν φιλίες και σχέσεις μεταξύ τους. Οι μετανάστες δεν έρχονται όλοι για να κλέψουν. Μια θέση στον ήλιο ψάχνουν οι άνθρωποι. Το ίδιο κάναμε κι εμείς όταν βρεθήκαμε εξ ανάγκης σε χώρες όλου του κόσμου. Ο ρατσισμός προσθέτει τοξίνες στο μυαλό των ανθρώπων. Πιστεύω όμως ότι το φαινόμενο του ρατσισμού που βρίσκεται σε έξαρση στα χρόνια της κρίσης στη χώρα μας, έχει προκληθεί από κέντρα ανομίας και μισαλλοδοξίας. Γι αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και ψύχραιμοι.

Υπάρχει έλλειψη πολιτισμού;

Όταν σήμερα αναφέρεται η λέξη πολιτισμός, ο νους μας πηγαίνει σχεδόν πάντοτε στο θέαμα και στο ακρόαμα. Στους εκατοντάδες τραγουδιστές και ηθοποιούς. Όμως αυτά δεν πρέπει να προτάσσονται. Αυτά εμπεριέχονται ή όχι στον πολιτισμό ανάλογα με τις αξίες τους. Πολιτισμός είναι η ιστορία μας, η γλώσσα, οι παραδόσεις και οτιδήποτε μας καλλιεργεί ως ανθρώπους. Κάποτε βρέθηκα στο χαλκιδαϊκό θέατρο της Ταορμίνα στη Σικελία. Στην παρέα γνώρισα μια ιταλίδα φοιτητρια νεοελληνικών σπουδών που μιλούσε Ελληνικά. Όταν έμαθε ότι προέρχομαι από τη Χαλκίδα, παραλίγο να βάλει τα κλάματα. Ο πολιτισμός πρέπει να συμπορεύεται με την ανάπτυξη των ιδεών των ανθρώπων, είναι το δώρο του homo sapiens. Δεν θα μπορούσα να μιλήσω για έλλειψη πολιτισμού, αλλά για μια κακή του διαχείριση από ιδιοτελείς ανθρώπους και κέντρα αποφάσεων. Παράγουν καταναλωτές πολιτισμού «πουλώντας» μετριότητες και αναμάσημα πληκτικών ιδεών. Ο πολιτισμός δεν αποτελείται μόνο από έργα τέχνης αλλά και από συμπεριφορές ευθύνης των πολιτών. Ο πολιτισμός δεν κραυγάζει, δεν φωνασκεί και δεν φλυαρεί.

Μοιράζεστε την εμπειρία σας;

Μεταξύ μας, δε μου προσφέρει τίποτα το να την αποκρύπτω. Δεν αρνούμαι ποτέ, όταν κάτι μου ζητηθεί. Αν δεν φτιάξουμε καλύτερες γενιές από τη δική μας, σημαίναι ότι έχουμε αποτύχει. Τη στοργή που εισέπραξα από δασκάλους όπως ο Γιώργος Βακιρτζής, ο Τάσσος, ο Κάραμποτ κι ο Κατζουράκης, οφείλω να την παραδώσω στη νέα γενιά. Δεν θα το κάνω δεσμεύοντάς την με  υποχρεώσεις απέναντι στην «καλοσύνη» μου. Το ευχαριστώ θα το εισπράξει η ίδια η κοινωνία. Δεν κάνω τίποτα για να αποσπάσω το ευχαριστώ κάποιου.