τέχνη με φως

Ο Γιώργος Ζαφειρίου γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1966. Φοίτησε στη σχολή φωτογραφίας Focus (1988-1991) με δασκάλους τους: Τάκη Ζερδεβά, Πλάτωνα Ριβέλη, Δημοσθένη Αγραφιώτη, Νίκο Μάρκου, Massimo Pizzocaro, Κώστα Κουτάγιαρ. Συμμετείχε σε διάφορα εργαστήρια οπτικοακουστικής έκφρασης και πολιτισμικής αγωγής, ενώ το 2000 πήρε μέρος στο Διεθνές Εργαστήριο Πολιτισμικής Αγωγής στην Αθήνα. Από το 1993 διδάσκει φωτογραφία σε παιδιά στο Εργαστήρι Τέχνης Χαλκίδας. Το 1996 δημιουργείται τμήμα φωτογραφίας ενηλίκων, το οποίο οργανώνει και διδάσκει. Έχει διδάξει σε δημόσια Ι.Ε.Κ., στη Ν.Ε.Λ.Ε. σε άτομα με ψυχικές διαταραχές σε συνεργασία με την Ε.Π.Α.Ψ.Υ., στην 4η Διεθνή Συνδιάσκεψη για το θέατρο και τις παραστατικές τέχνες στην Εκπαίδευση Αθήνα 2004, στο πρόγραμμα «Μελίνα» Εκπαίδευση – Πολιτισμός. Επίσης έχει συνεργασθεί με πολλές ομάδες θεάτρου και χορού, σε ό,τι αφορά το δημιουργικό φωτισμό παραστάσεων και τη δημιουργία οπτικοακουστικού υλικού.

Λίγα λόγια από τον Γιώργο Ζαφειρίου, δάσκαλο καλλιτεχνικής φωτογραφίας στο Εργαστήρι Τέχνης

Εικόνες κινηματογράφου, φευγαλές εικόνες μέσα από ένα τρένο, εικόνες-στιγμές από τη ζωή ήταν η αφορμή της σχέσης μου με τη φωτογραφία. Έτσι άρχισα να αναζητώ τρόπους να μάθω και να εκτεθώ σε όσο το δυνατόν περισσότερες εμπειρίες. Έτσι ξεκίνησα στη σχολή Focus, όπου τότε δίδασκαν κάποιοι πολύ σημαντικοί για μένα άνθρωποι. Παράλληλα δούλευα σε ένα φωτογραφικό εργαστήριο στη Χαλκίδα κι έτσι γρήγορα εξασκήθηκα στα πρακτικά ζητήματα. Όταν τελείωσα ένιωθα πλημμυρισμένος από γνώσεις και πληροφορίες, αλλά βρέθηκα μπροστά στο ερώτημα τι απ’ όλα αυτά μου ταιριάζει. Δύσκολη περίοδος. Αφού εγκατέλειψα την ιδέα να μείνω στην Αθήνα, έκανα διάφορες ευκαιριακές δουλειές σχετικές ή όχι με τη φωτογραφία.
Είναι ευχής έργο, πάντως, σε κρίσιμες στιγμές να έχεις δίπλα σου ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα να δουν μέσα σου κάτι που εσύ δεν μπορείς ακόμη να συνειδητοποιήσεις και να σε ωθούν σ’ αυτό που αρχικά σε φοβίζει, αλλά τελικά είναι αυτό που ζητά η καρδιά σου. Να μπορούν να αισθάνονται την αλήθεια σου και να στέκονται δίπλα σου, ασκώντας με αγάπη δημιουργική κριτική. Μια τέτοιου είδους σχέση, με την Παυλίνα Γεωργιάδου, με οδήγησε στη γνωριμία μου με την Χαρίκλεια Μυταρά και το Εργαστήρι Τέχνης Χαλκίδας. Σε αυτό το «φυτώριο» πολιτισμού δόθηκε με αγάπη χώρος και στη «νέα τέχνη» της φωτογραφίας.

Κάπως έτσι άρχισα να μιλώ για τη φωτογραφία διδάσκοντας, εκτός από τον κώδικα του μέσου, τη σημαντικότητα του να βρεις μέσα σου το δικό σου, προσωπικό τρόπο να εκφράσεις αυτό που σε απασχολεί ή αυτό που νιώθεις.

Είναι πολύ σημαντικό να δίνεις δηλαδή μια δυνατότητα στον άλλον να πιστέψει ότι έχει κάτι πολύ σημαντικό μέσα του να εκφράσει. Είναι κάτι που σε αναζωογονεί, σε επανατροφοδοτεί και διώχνει την αίσθηση της μοναξιάς, γι’ αυτό είναι και τόσο πολύτιμο. Η ομάδα και το άτομο, δύσκολο αλλά γοητευτικό. Το να γίνει ανάγκη σου η καλλιτεχνική έκφραση δεν μπορεί να στο διδάξει κανένας αλλά μπορεί τουλάχιστον να μη σε παραπλανήσει. Από τότε βρίσκομαι σε μια συνεχή διαδικασία αναζήτησης, κάτι που αποτελεί και τη γοητεία της ενασχόλησης με την τέχνη. Η καλλιτεχνική φωτογραφία είναι πολύ δύσκολο να σου εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεσαι για να ζήσεις, μετατρέπεται όμως σε ανάγκη που μπορεί να γεμίσει την ψυχή σου. Αυτό που έχει πολύ ενδιαφέρον για μένα και με βάζει στη θέση μιας διαρκούς μαθητείας είναι ότι εξακολουθώ να ξαφνιάζομαι από κάτι που ανακαλύπτω, κάτι που διαρκώς ξεφεύγει και το ψάχνω. Όλη αυτή η αναπάντεχη γνώση που σε οδηγεί όλο και πιο κοντά στην προσωπική έκφραση είναι ιδιαίτερα πολύτιμη.

Συζήτηση για τη φωτογραφία με τον Γιώργο Ζαφειρίου και μια ομάδα μαθητών του τμήματος καλλιτεχνικής φωτογραφίας του Εργαστηρίου Τέχνης Χαλκίδας

Έλενα: Ξεκινώντας, θα θέλατε να μιλήσετε για το τι σας έκανε αρχικά να ασχοληθείτε με τη φωτογραφία και πώς αυτό εξελίχτηκε με το χρόνο;

Δέσποινα: Πάντα μου άρεσαν οι τέχνες. Κάποτε ζωγράφιζα, αλλά κάποια στιγμή με κέρδισε η φωτογραφία. Μου αρέσει να ασχολούμαι, να μαθαίνω καινούργια πράγματα, να εξελίσσομαι. Όσο εύκολο κι αν φαίνεται στην αρχή, επειδή όλοι έχουμε κρατήσει μια φωτογραφική μηχανή στο χέρι, δεν είναι. Χρειάζεται αφοσίωση, δουλειά, μαθήματα και είναι πολύ ενδιαφέρον να είσαι ενταγμένος σε μια ομάδα γιατί ανταλλάσσεις πράγματα. Μικρή ξεφύλλιζα τα άλμπουμ των γονιών μου, μεγαλώνοντας πήρα μια μηχανή στα χέρια κι από τότε δεν την άφησα. Φωτογράφιζα, έψαχνα, ώσπου ήρθα στη Χαλκίδα και βρέθηκα σ’ αυτή την ομάδα.
Τερψιχόρη: Τη φωτογραφία την έχω ανάγκη. Με βοηθά πολύ να απαθανατίζω στιγμές της ζωής μου και να επανέρχομαι σ’ αυτές σα να κάνω ψυχανάλυση. Ανατρέχω σ’ αυτές όταν δεν αισθάνομαι καλά αλλά και όταν είμαι χαρούμενη. Πάντα όμως έχω μέσα μου τον ίδιο ενθουσιασμό που με σπρώχνει να συνεχίσω. Ασχολούμαι αρκετά χρόνια και αυτό που αναζητώ από τη φωτογραφία είναι να μπορώ να αποτυπώνω τις στιγμές μου με όσο πιο μαγικό τρόπο γίνεται.
Μαγδαληνή: Κι εγώ ασχολούμαι πολλά χρόνια με τη φωτογραφία. Ξεκίνησα με ψηφιακή μηχανή – η ευκολία του μέσου, βλέπετε. Έκανα κάποια σεμινάρια και μαθήματα και στην πορεία είδα φωτογραφίες σπουδαίων φωτογράφων, μαγεύτηκα και συνειδητοποίησα ότι υπάρχει κάτι πιο πολύ, πιο ενδιαφέρον. Έτσι αποφάσισα να μάθω αναλογική φωτογραφία και γι’ αυτό ήρθα στο Εργαστήρι. Αυτό που μου αρέσει είναι ότι όσο το καλλιεργείς και το σπουδάζεις, αλλάζει η οπτική σου. Βλέπεις στις φωτογραφίες πράγματα που δεν τα έβλεπες πριν, έχουν άλλη αξία πια για σένα.
Τερψιχόρη: Συμφωνώ κι εγώ. Βλέπουμε πράγματα που δε βλέπαμε κι αυτό είναι πολύ σημαντικό.
Τάσος: Όμως, αναρωτιέμαι, η τέχνη είναι για όλους;
Ελένη: Η τέχνη απευθύνεται σε όλους. Ο καθένας μπορεί να δει ένα έργο και να δώσει μια προσωπική ερμηνεία. Έτσι το κάνει δικό του κι ας είναι αδαής.
Τάσος: Μπορεί όμως ο καθένας να καταλάβει αυτό που θέλει να εκφράσει ο καλλιτέχνης;
Ελένη: Όχι βέβαια. Ο καλλιτέχνης αφήνει το έργο του ανοιχτό –έτσι άλλωστε έλεγε και ο Αριστοτέλης– για να μπει ο καθένας μέσα και να το περπατήσει, να το κατανοήσει, δίνοντάς του πιθανόν μια άλλη διάσταση.
Γιώργος: Για να κερδίσεις κάτι από οτιδήποτε βλέπεις –και πέρα από το έργο τέχνης– πρέπει να αφήσεις τις αισθήσεις σου να έρθουν σε επαφή μ’ αυτό. Και ανάλογα με το ποιος είσαι, θα βιώσεις κάτι εντελώς διαφορετικό από οποιονδήποτε άλλον. Αυτό για μένα είναι η μαγεία της τέχνης.
Ελένη: Στην Αναγέννηση υπήρχαν καλλιτέχνες που δούλευαν για τα μάτια αυτών που μπορούσαν να τους χρηματοδοτήσουν και που υποτίθεται ότι ήταν οι ειδήμονες, και κάποιοι άλλοι που εργάζονταν αφανώς και για τους οποίους δεν ξέρουμε τίποτα. Η κρίση, λοιπόν, των «ειδικών», που ήταν όσοι είχαν χρήμα και εξουσία, καταδίκασε κάποιους πολύ σπουδαίους καλλιτέχνες στην αφάνεια.
Τάσος: Θα σας πείραζε να εκθέτατε μια σειρά φωτογραφιών και οι επισκέπτες να μην αντιλαμβάνονταν αυτό που θέλατε να εκφράσετε, αλλά εντελώς άλλα πράγματα;
Ελένη: Όχι. Από τη στιγμή που το έχεις τελειώσει και το έχεις κολλήσει στον τοίχο ώστε να μπορεί να το δει οποιοσδήποτε, δε σε νοιάζει πώς θα το ερμηνεύσουν οι άλλοι ή τι συναίσθημα θα προκαλέσει.
Γιώργος: Το έργο, από τη στιγμή που εκτίθεται, αυτονομείται. Το ίδιο αποκτά πλέον σχέση με το θεατή, όχι ο καλλιτέχνης. Και η σχέση που αποκτά ο καθένας μας με ένα έργο τέχνης που θαυμάζει μπορεί, σε τελευταία ανάλυση, να είναι εντελώς διαφορετική από αυτή που είχε ο καλλιτέχνης που το δημιούργησε.

Έλενα: Ποιες δυσκολίες έχετε συναντήσει καθώς προσπαθείτε να εκφραστείτε μέσα από τις εικόνες; Όλοι ξέρουμε ότι η όραση –και οι άλλες αισθήσεις βέβαια– έχει κυρίως αλλοτριωθεί εξαιτίας της πληθώρας εικόνων που βλέπουμε καθημερινά κι έτσι δυσκολευόμαστε να διακρίνουμε το αληθινό νόημα σε ό,τι βλέπουμε.

Τερψιχόρη: Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι να αποβάλεις από πάνω σου όλα όσα έχεις ακούσει και δει, ό,τι σε έχει επηρεάσει, και να εκφράσεις αυτό που είναι αληθινά δικό σου.
Γιώργος: Αρκετές φορές οι καλλιτέχνες σκέφτονται ότι «όλα έχουν γίνει από πολύ πιο σπουδαίους από μένα» και μπλοκάρουν. Αυτό είναι παγίδα. Γιατί ο καθένας είναι διαφορετικός και κάτι άλλο έχει να πει. Το πιο ταπεινό αντικείμενο μπορεί να αντιμετωπιστεί με εντελώς προσωπικό τρόπο και εντέλει έχει αξία γιατί η έκφραση είναι προσωπική δημιουργία.
Ελένη: Αυτού του είδους ο προβληματισμός έχει ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’60, που οι καλλιτέχνες αναρωτιόνταν τι άλλο θα μπορούσε να γίνει αφού ήδη στην ιστορία της τέχνης είχαν υπάρξει τόσα και τόσα κινήματα. Κι όμως από τότε έχουν εμφανιστεί πολύ σπουδαίες δουλειές. Αν μείνουμε σ’ αυτό δε θα κάνουμε τίποτα στο τέλος. Όταν δουλεύεις με αφοσίωση υπάρχει η πιθανότητα κάτι ενδιαφέρον να βγει. Όχι από την αρχή, αλλά στην πορεία.
Γιώργος: Μερικές φορές έχουμε την ψευδαίσθηση ότι αφού αισθανόμαστε κάτι, μπορούμε και να το εκφράσουμε. Ειδικά με τη φωτογραφία, που όλοι ερχόμαστε σε επαφή από πολύ μικρή ηλικία. Όμως αυτό δε γίνεται έτσι απλά. Χρειάζεται αφοσίωση και γνώση του μέσου. Υπάρχει ένας κώδικας, μια γλώσσα που πρέπει να μάθεις. Και μετά να απεγκλωβιστείς από την τεχνική και να βγάλεις τον εαυτό σου. Άλλωστε οι τεχνικές γνώσεις δεν τελειώνουν ποτέ.

Έλενα: Πώς αυτή η ενασχόληση –που απ’ ό,τι φαίνεται σας έχει κατακτήσει– έχει αλλάξει την καθημερινότητα, τα συναισθήματά, τις σχέσεις σας…

Γιώργος: Αυτός άλλωστε είναι και από τους πιο σημαντικούς στόχους μου ως δασκάλου. Δηλαδή, η επαφή με τη φωτογραφική έκφραση να αλλάξει τον τρόπο που ο άνθρωπος βιώνει την καθημερινότητά του. Ο Garry Winogrand, νομίζω, το εκφράζει καλύτερα αυτό λέγοντας ότι «η σχέση ενός φωτογράφου με τη φωτογραφία είναι υπεύθυνη για τη σχέση του με τον κόσμο, που είναι υπεύθυνη για τη σχέση του με τη φωτογραφία».
Κατερίνα: Εγώ πάντως όταν νιώθω άσχημα, αναζητώ το βάρος της μηχανής μου. Μου βγαίνει χωρίς να το σκεφτώ. Αυτή η διαδικασία να εστιάσω σε κάτι άλλο έξω από μένα μου προσφέρει μια διέξοδο, με αποφορτίζει.
Μαγδαληνή: Αυτά που ανακαλύπτω φωτογραφίζοντας, αλλάζουν τη ζωή μου. Φωτογραφίζεις και μετά, βλέποντάς τα, μπορεί να τα μισήσεις κι άλλες φορές να τα αγαπήσεις. Και αντίθετα να μισήσεις αυτά που αγάπησες και να αγαπήσεις αυτά που μίσησες. Αυτό είναι φοβερό. Δε σου συμβαίνει εύκολα στη ζωή, να αναθεωρείς δηλαδή διαρκώς τις αλήθειες σου.
Τάσος: Λέτε ότι η φωτογραφία σας χαλαρώνει. Δεν έχεις όμως και ευθύνη απέναντι στον άλλο, που θα το δει και θα το κρίνει;
Γιώργος: Αποκλείεται ποτέ να παράγεις ένα έργο που θα είναι αρεστό και αποδεκτό απ’ όλους όσους το δουν. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι να εκφράζει μια αλήθεια όπως εσύ τη βίωσες.
Μαγδαληνή: Εγώ πιστεύω ότι ευθύνη μόνο για τον εαυτό του έχει ο καθένας. Και σε τελική ανάλυση και το ψέμα είναι μέρος του εαυτού μας. Βγάζεις και ψέμα λοιπόν. Γιατί όχι; Κάνεις τα πάντα, ό,τι θέλεις. Δεν υπάρχει περιορισμός στην τέχνη.
Δέσποινα: Η κριτική, κατά τη γνώμη μου, είναι πάντα χρήσιμη όταν είναι καλοπροαίρετη και προέρχεται από κάποιον που εμπιστεύεσαι. Σε δυναμώνει.
Ελένη: Σωστά, αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έχει συμβεί επανειλημμένα στο παρελθόν να αντιμετωπιστεί αρχικά ένα έργο πολύ αρνητικά και στη συνέχεια αυτή η κριτική να μεταστραφεί. Παρ’ όλα αυτά, συχνά σε βοηθά να απορρίψεις το παλιό και να αρχίσεις κάτι καινούργιο.
Τερψιχόρη: Για να επιστρέψουμε στο πώς έχει επηρεάσει την καθημερινότητά μας η ενασχόληση με τη φωτογραφία, θα ήθελα να πω ότι εγώ έχω αρχίσει να βλέπω περισσότερο φως. Γεμίζει η ζωή σου με φως. Το ανακαλύπτω συνεχώς εκεί που πρώτα δεν το αντιλαμβανόμουν. Παρατηρώντας λίγο παραπάνω, οι εικόνες που βρίσκονται μπροστά σου σού αποκαλύπτουν φως.
Ελένη: Η φωτογραφία μού έμαθε να παρατηρώ ακόμη πιο προσεκτικά αυτά που συμβαίνουν γύρω μου. Για μένα αυτό είναι πολύ σημαντικό.
Δέσποινα: Εμένα μου αρέσει για όλα αυτά τα αντιφατικά συναισθήματα που σου δημιουργεί. Δε νιώθω μόνο χαρά για τις φωτογραφίες που βγάζω. Υπάρχει και η κούραση, η απογοήτευση, η αγωνία μέχρι να καταφέρεις αυτό που έχεις στο μυαλό σου. Και παράξενος γίνεσαι μερικές φορές και μοναχικός. Ωραία, δημιουργική μοναχικότητα.
Αντιγόνη: Η φωτογραφία έχει γεμίσει τη ζωή μου με ωραίο τρόπο. Ξαλαφρώνεις γιατί εκφράζεσαι. Για μένα πολύ σημαντική είναι η συμμετοχή μου σ’ αυτήν εδώ την ομάδα. Συζητάμε, κρίνουμε τις φωτογραφίες μας, ανταλλάσσουμε δουλειές, επικοινωνούμε.
Τάσος: Μελετώντας τη φωτογραφία, αναγνωρίζεις με ποιον τρόπο χρησιμοποιείται στη διαφήμιση, στην πολιτική προπαγάνδα, για εργαλειακούς σκοπούς. Δεν εξαπατάσαι πια.
Αντιγόνη: Για μένα η φωτογραφία έχει πολλά κοινά με την ποίηση. Είναι κάτι που δεν εξηγείται, απλώς ξεδιπλώνεται μια ατμόσφαιρα.
Γιώργος: Όπως και το ποίημα που δεν έχει σκοπό να εξηγήσει κάτι, έτσι και η φωτογραφία είναι υπαινικτική, μια αφορμή για κάτι περαιτέρω.
Τερψιχόρη: Το καλό που κάνει σε όλους μας, πιστεύω, είναι ότι αποτελεί ένα σταθερό ενδιαφέρον που το κυνηγάς συνεχώς και σε κρατά σε εγρήγορση.
Γιώργος: Δεν είσαι πια μόνο θεατής. Δημιουργώντας ο ίδιος ό,τι μπορείς να καταφέρεις, βγαίνεις από την παθητικότητα κι αυτό πιστεύω είναι το πιο σημαντικό.
Μαγδαληνή: Εμένα μου άρεσε πολύ αυτό που είπε η Τερψιχόρη. Θυμάσαι, δάσκαλε, τι μας είχες πει στην αρχή; Ότι θα μάθετε να διαβάζετε το φως. Μια ακτίνα που μπαίνει σε ένα σκοτεινό μέρος, πόση αισιοδοξία μπορεί να σου δώσει! Βλέπεις φως εκεί που πρώτα ήταν σκοτεινά. Αυτό είναι φοβερό.

Έλενα: Τι είναι αυτό που σας κάνει να σηκώσετε τη μηχανή και να φωτογραφίσετε;

Κατερίνα: Όταν κάτι μου κεντρίζει το ενδιαφέρον. Μου αρέσει πολύ η καθημερινή φωτογραφία, σε σημείο ενοχλητικό για τους φίλους μου. Από τότε βέβαια που είμαι στην ομάδα, κατά περιόδους δουλεύω κάποιο συγκεκριμένο θέμα. Η μηχανή είναι, πράγματι, η προέκταση του χεριού.
Ελένη: Είναι εκείνο που σε κάνει να σκαλίζεις το υλικό σου και να βγάζεις την ψυχή σου προς τα έξω. Όπως ο γλύπτης σκαλίζει με το καλέμι μια άμορφη μάζα για να δημιουργήσει ένα έργο, έτσι είναι και με τις φωτογραφίες.
Τερψιχόρη: Εγώ ξεκινώ με μια επιθυμία. Σκέφτομαι, θέλω να κάνω αυτό, και ξεκινώ. Βγαίνω στο δρόμο, βρίσκω δυο μοντέλα, στα ταξίδια…
Γιώργος: Στα ταξίδια το έχεις ανάγκη να βιώσεις και φωτογραφικά όλα τα πρωτόγνωρα που συμβαίνουν γύρω σου, ειδικά όταν ασχολείσαι με τη φωτογραφία. Απλώς θέλω να επισημάνω τον κίνδυνο ψυχαναγκασμού να φωτογραφίσεις σώνει και καλά σαν τους Γιαπωνέζους. (γέλια)

Εδώ και ενάμιση χρόνο οι μαθητές δουλεύουν πάνω στο θέμα «Ψυχή και σώμα». Το καλοκαίρι θα γίνει έκθεση με τη δουλειά που θα ετοιμάσουν.
Όλοι συμφώνησαν ότι η ομάδα λειτουργεί με πολύ ουσιαστικό τρόπο κι ότι «ο δάσκαλος», εκτός από τα τεχνικά στοιχεία που τους διδάσκει, δεν τους αφήνει να σπαταλιούνται, όταν ενθουσιάζονται υπερβολικά με κάτι καινούργιο. Επιμένει ότι είναι σημαντικό να αφήνεις το χρόνο να ωριμάζει τις σκέψεις και τα συναισθήματα όταν πρόκειται για καλλιτεχνική δημιουργία και δεν είναι καθόλου αυστηρός. Απόδειξη ότι οι μαθητές παραδέχτηκαν πως έχουν τυπώσει φωτογραφίες που δεν εγκρίνει ο δάσκαλος και το αντίστροφο, δεν έχουν τυπώσει φωτογραφίες που εγκρίνει ο δάσκαλος. Κυρίως αυτό…

Στο Εργαστήρι Τέχνης λειτουργούν δύο τμήματα καλλιτεχνικής φωτογραφίας. Για πληροφορίες στο τηλέφωνο: 22210 81811